فهرست مطالب
ـ واژه ی آناهیتا
ـ خاستگاه آناهیتا
ـ آناهیتا درآبان یشت
ـ آناهیتا در زمان مادها
ـ آناهیتا در زمان هخامنشیان
ـ آناهیتا در زمان اشکانیان
ـ آناهیتا در زمان ساسانیان
ـ نمادهای آناهیتا
ـ نماد حیوانی
ـ نماد گیاهی
ـ نماد انسانی
ـ نماد غیرانسانی و هندسی
واژه آناهیتا :
در ایران باستان ، به سبب ارجمندی آب ، چندین ایزد ، مانند ابم نبات و تشتو و خرداد که وظیفه پاسبانی از آب را به عهده داشتند و آناهیتا ، ایزد باندی آب در ایران باستان یکی از بزرگترین و محبوب ترین ایزدان آیین زرتشت است که در یونان : آنائیتیس ، ارمنی : آناهیت فارس : ناهید نامیده می شود. نام کامل این فرشته ، اردوی سوَره آناهیتا ، از ترکیب سه صفت اردوی/ به معنی فزودن و بالاندن که نام یکی از رودهای افسانه ای است و غالباً با سورَه بـه مـعنی زور می آید و بالاخره آناهیتا از ترکیب حرف نفی اَ ( برابر قائده : اَنه ) و آهیَته / به معنی چرک ، پلید و ناپاک درست شده است.
پس آناهیتا یعنی نیالوده ، پاک و بی آلایش. آناهیتا با گذشت زمان به صورت آناهیتا آناهید و ناهید درآمده است.
اردوی سورآناهیتا ایزد بانوی همه ی آب های روی زمین و سرچشمه ی اقیانوس کیهانی است. او برگردونه ای سوار است که چهار اسب آن را می کشند : باد ، باران ابر و تـگرگ. وی سرچشمه ی زنـدگی ، پـاک کننده ی تـخمه ی همه ی نرها و زهدان همه ی ماده ها و تصفیه کننده شیر در پستان همه مادران است. به دلیل ارتباطی که با زندگی دارد جنگویان در نبرد ، زنده ماندن و پیروزی را از او طلب می کنند.2
اما واژه ی آناهیتا در سر زمینهایی که در هزاره ی دوم اول پ. م. ورود اقوام آریایی را تحمل می کردند پند همین الهه به صورتی تازه و با نامهایی هندو و اروپایی ظاهر می شود. سَرَسوَتی در هند ، آناهیتا در ایران و آفرودیت در یوانا معرف این قول نام ها است. هر چند در ادواری که پدر سالاری در آسیای غربی برقرار می شود ، دیگر این الهه ی بزرگ در رأس خدایان قرار ندارد و مقامی فروتر و درجه ی دوم پیدا می کند اما خویشکاری او همچنان بر جای می ماند. سَرَسوَتی در دره ی سندوا آناهیتا در ایران الهه گانی بس قدرتمندند. جنگاوری ازدواج و باروری خویشکاری بزرگ ایشان است.
آناهیتا بارور کننده ی زهد نما است. او دشمن پیروزمند یوان ، جادوان و پریها است. او شهریاری می بخشد. او یـاور انـسانها است. او بـخشنده ی فره1 است. او بـه اهورامزدا یـاری می رساند تا زرتشت مقدس ابراه دین بکشاند. او حامی مؤمنان و دشمن دیوپرستان است.
درباره ی وجه تسمیه ی آناهیتا عقاید صاحب نظران تا حد زیادی با هم متفاوت است :
نظر بارتولمه : ( arddri ـ ) اسم مؤنث ، نام روخانه ای اساطیری غالباً با sure و Anah ita توأماً می آید. در یشت 5 اوستا نام رودخانه ای است که از کوه هوکریه به دریای و روکشه می ریزد.
arddri در اصل به معنای رطوبت / نمناکی است.
Sure به معنای / نیرومند است.
ahita صفت مفعولی به معنای آلوده است.
an-ahita به معنی ( بی آلایش / پاک ) است.
براندن اشتاین اعتقاد دارد این اسم صورت متغیر شکل یافته ی نام مهمترین ایزد بانوی ایلامی یعنی Nanhunte است که بعداً nahiti تبدیل شده است ). نظر رایشت و مای هوفی هم همین تعاریف بسنده شده است.
هرمان ولر در اثر خود به نام آناهیتا در این باره چنین می گوید :
ardri : با واژه ی هندی باستان ( شیرین ، ندم ) و مشتق از ریشه rd است که به گونه ی تحول یافته ی ریشه ی r در اصل در جریان یافتن و جاری شدن است. همچنان که rd+nis بـه مـعنای جریان یافتن است و می توان آن را با واژه های هـندی باستان ar-na ( باران ) یا ar-nara ( اقیانوس ) و ardra ( نمناک و ملایم و نرم ) سنجید. اما از آنجا که در این مورد به ویژگی آب به عنوان عنصر باروری توجه می شود ، ولو این واژه را جریان مقدس نمناک مشتق می داند.
به نظر لومل اردوی سور آناهیتا سه نام دارد و این واقعیتی است نسبتاً غیرعادی و همه ی این سه نام را می توان ترجمه کرد : رطوبت ، قهرمان ، پاک.
آناهیتا در یشت 8 ، بند 2 به صورت صفتی برای روشنایی ستاره ی تـیشتر نیز آمده است.1 تیشتر ستاره ی رایومند فرهمند را می ستاییم که منزل آرام و منزل خویش بخشد. آن فروغ سفید افشاننده ی درخشنده ی درمان دهنده ی تن پرنده ی بلند از دور درخشنده را که روشنایی بی آلایش( پاک ) افسانه ... )2
در یشت 10، بند 88 آناهیتا به صورت صفتی برای میترا ، هوم ، برسم ، زوهـر وگفتار می آید :
مهر را می ستاییم کسی که دارای دشت های پهن است که از کلام راستین آگاه است زبان آوری که دارای هزار گوش تست ، خوش اندامی که دارای هزار چشم است. بلند بالایی که در بالای برج پهن ایستاده ، زورمندی که بی خواب پاسبان است.
هوم مقوی درمان بخش و فرمانده ی زیبا با چشم های زردرنگ در بلندترین قله کوه هوئیتی کـه مـوسوم است به هـوکریه از بـرای آن ( مـهر ) بی آلایش آن ( هوم ) بی آلایش از برسم بی آلایش ها و از زوهربی آلایش و از کلام بی آلایش.3
با همه ی این نظریه ها حالا نظریه ی کوروش محسنی را می خوانیم :
واژه ی نـاهید کـوتاه گـشته ی واژه ی « آنـاهیتا = آنـاهیـت است. واژه آنـاهیتـا در اوسـتـا مـرکب از دو بـخش آن / پـا در ، ضد + اهیته / کوده و در یـک جــا بـه چـشم نـاآلوده / پــاک می باشد. نـام ایـن ایـزد ـ پـس از روی کـار آمـدن آیــین و دیــن زرتـشت ـ اوستا بــیشتـر بــه ریـخـت « اردویـسور آنـاهیتـا آمـده کـه بـه چـشم « رود نـیرومند پـاک » می باشد.
ناهید نیز به مانند مهر ، از خدایان باستانی ایران بوده و به وارونه ی باور ریچاردفرای که این خـدا را هم پیوند با تیره های بومی ایرانی. بیش از درونشد ( ورود ) آریایی ها بـه ایـران می داند. این الهه و نشانه های پیرامون آن ، بیشتر آریایی بودن آن را آشکار می سازد.1
ناهید ـ چنان که گذشت ـ هم ایزد آب و باران است و هم نمادی از رسایی و کمال زن فریادرس پشتیبان زنان و نیز بخشنده ی فراوانی ـ کامیابی و پیروزی دولت به شمار می آمد و به همین انگیزه ها ، در و ید ( ذهن ) باورمندانش جایگاهی بس ارجمند در میان ایرانیان و کـشورهای پـیرامون ایران داشته و پـرستشگاه های ویـژه ی فـراوانی داشت کـه از آن مـیان می توان از نیایشگاه های استخر و تخت سلیمان در زمان اشکانیان و سامانیان یاد نمود.
از دیگر برتوی های الهه ناهید ، تاج بخشی به شاهان بوده در نقش رستم و نیز در طاق بستان ، ناهید حلقه ی پادشاهی را به نرسید و پیروز ، شاهان می بخشد. بر پایه ی آیین کهن پادشاهان هخامنش و اشکانی و ساسانی بیشتر در پرستشگاه ناهید استخر و چندی پس از آن شیوه تاج گذاری می کردند.2
از مجموع منبع های در پیوند با آیین زرتشت چنین بر می آید که باور به این ایزد را باید یکی از کهن ترین و پراهمیت ترین باورهای ایرانیان باستان به شمار آورد. هیچ ایزدی در اوستا و آیـیـن زرتـشت تـا انـدازه ی آنـاهیتا با گرمی و دلبستگی یاد نمی شود. از این روی غیر ایرانی بودن این ایزد ؛ که گاهی چنین پنداشته شده ، غیرممکن است.
تاریخ هم گواه است که ایرانیان هرگز به پدیده ای غیر --- مهر چندانی نداشته و هرگز از آن پاسداری نکرده اند.
در حالی که همزاد آناهیتا ، اپم نپات در مقام نوه ی آب ها ، در دریاها می زید ، آناهیتا دوشیزه ی رودها ، تبسم رودی توانگر و افسانه ای ، بیرون از اندازه ی طبیعی و تبلور آب مقدس و همه ی رودها است. او سرچشمه ی همه ی آب های روی زمین است. با اندامی بلندبالا و درونی بی نظیر.
دریای فـراخکرت هـزار دریا ، در نـیمروز و کنار الـبرز ، سرچشمه ی اردویسور است. 1 فره زرتشت برای نگهداری به آناهیتا سپرده شده است.
با این که جدا کردن آناهیتا از بدنه ی آیین زرتشت ناشدنی است ، اما خود او همواره به صورت ایزدی انتزاعی متجلی می شود و هرگز به مثابه ی عنصری از پیکرآیین مزدیت در نمی آید.
همین ویژگی آناهیتا است که نشان از کهن بودن آن دارد و نشان می دهد که آناهیتا کهن تر از زرشت است و ایزدی است که هم میزبـان زرتشت است و هم میهمان او ).1
منابع و مآخذ :
ـ اقتداری ، احمد ، دیار شهر یاران ، جلد دوم.
ـ آموزگار ، ژاله ، تاریخ اساطیری ایران ، انتشارات سمت چاپ اول زمستان 1374.
ـ آموزگار ، ژاله ، زبان فرهنگ ، اسطوره ، انتشارات پوریای معین ، چاپ اول 1386.
ـ اوشیدری ، جهانگیر ، دانشنامه ی مزیسنا ، شرکت نشر مرکز ، چاپ اول 1371.
ـ الیاده ، میرجا ، اسطوره ، رؤیا ، راز ، مترجم : رؤیا منجم ، چاپ دوم انتشارات لکه روز 1375.
ـ الیاده ، میرچا ، چشم اندازهای اسطوره ، مترجم : جلال ستاری ، انتشارات توس.
ـ ا. هیوم ، رابرت ، ادیان زنده جهان ، مترجم : دکتر عبدالرحیم گواهی ، نشر فرهنگ اسلامی 1382.
ـ بهار ، مهرداد ، از اسطوره تا تاریخ ، گرد آورنده و ویراستار ، ابوالقاسم اسماعیل پور ، چاپ اول 1376.
ـ بهار ، مهرداد ، بند هش ، فره تبع دادگی ، چاپ اول 1369.
ـ بهار ، مهرداد ، پژوهشی در اساطیر ایران ، انتشارات آگاه ، چاپ اول 1375.
ـ پورداوود ، ابراهیم ، دین و فرهنگ ایرانی پیش از زرتشت ، انتشارات سخن ، چاپ اول 1382.
ـ حکمتی ، جمشید ، طراحی باغ و پارک ، تهران ، انتشارات فرهنگ جامع ، چاپ چهارم 1375.
ـ پورداوود ، ابراهیم ، یشت ها به کوشش بهرام فره وشی ، تهران 1356.
ـ حکمتی ، جمشید ، طراحی باغ و پارک ، تهران ، انتشارات فرهنگ جامع ، چاپ چهارم 1375.
ـ رضی ، هاشم ، دین و فرهنگ ایرانی پیش از زرتشت ، انتشارات سخن ، چاپ اول 1382.
ـ رضی ، هاشم ، اوستا ، کهن ترین گنجینه ی مکتوب ایران باستان ، انتشارات بهجت ، چاپ اول 1375.
ـ رضی ، هاشم ، آیین و مغان ، پژوهشی درباره ی دین های ایران ، چاپ اول 1382.
ـ رضی ، هاشم ، جشن های آب ، چاپ گلشن ، چاپ چهارم 1385.
ـ رضی ، هاشم ، جشن های آتش ، چاپ گلشن ، چاپ دوم 1385.
ـ رضایی ، عبدالعظیم ، تاریخ ادیان ( جلد اول ) ، انتشارات علمی چاپ دوم 1380.
ـ رضایی ، عبدالعظیم ، اصل و نسب و دین های ایرانیان باستان ، چاپ سوم 1374.
ـ رضایی ، مهدی ، آفرینش و مرگ در اساطیر ، انتشارات اساطیر ، چاپ اول 1383.
ـ رستگار فسایی ، منصور ، پیکرگردانی در اساطیر ایران ، ناشر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ، چاپ اول 1383.
ـ رجبی ، پرویز ، هزاره ای گم شده ( جلد اول ) ، اهورامزدا ، زرتشت اوستا ، نشر توس چاپ اول 1380.
ـ زرین کوب ، عبدالحسین ، روزگاران ایران ( گذشته باستانی ایران ) ، چاپ دوم بهار 1357.
ـ یرخوش کرتیس ، وستا ، اسطوره های ایرانی ، ترجمه ی عباس مخبر ، نشر مرکز چاپ اول 1373.
ـ عطایی ، امیر ، آفرینش خدایان ( راز داستان های اوستایی ) ، انتشارات عطایی ، چاپ اول تهران ، نوروز 1377.
ـ عرب گلپایگانی ، عصمت ، اساطیر ایران باستان ، انتشارات هیرمند ، چاپ اول 1376.
ـ عفیفی ، رحیم ، اساطیر فرهنگ ایران در نوشته های پهلوی ، انتشارات توس ، چاپ اول 1374.
ـ کانوف ، دیانو ، تاریخ ماد ، ترجمه ی کریم کشاورز ، نشر ، سال .
ـ کـارنوی ، اِ. جی ، اساطیر ایـرانی ، ترجمه ی دکتر احـمد طباطبایی با هـمکاری مؤسسه ی انتشارات ، مهر 1341 ، فرانکلین ، تبریز ، تهران نیویورک.
ـ کامبخش فرد ، سیف ا... ، معبد آناهیتا در کنگاور ، چاپ اول 1374.
ـ گربران ، آلن ، پان شوالیه ، فرهنگ نمادها ، ترجمه ی سودابه فضیلی.
ـ گویدی ، سوزان ، آناهیتا در اسطوره های ایرانی ، تهران انتشارات جمال 1372.
ـ گیرشمن ، رومن ، ایران از آغاز تا اسلام ، ترجمه ی محمد معین ، تهران 1368.
ـ نفیس ، سعید ، تاریخ تمدن ایران ساسانی به اهتمام عبدالکریم ---- ، انتشارات اساطیر ، چاپ اول 1383.
ـ ناردو ، دان ، امپراطوری ایران ، ترجمه : مرتضی ثاقب فر ، انتشارات ققنوس ، چاپ چهارم 1382.
ـ ویدن گرن ، گئو ، دین های ایران ، ترجمه : دکتر منوچهر فرهنگ ، انتشارات آگاهان ایده ، چاپ اول 1377.
ـ هوستون ، فره ایزدی در آیین پادشاهی ایران باستان ، ترجمه : ابوالعلا سودآور ، ایالت متحده ی آمریکا ، نشر --- 1383.
ـ هال جیمز ، فرهنگ نگاره ای نمادها در هنر شرق و غرب ، ترجمه ی رقیه بهزادی نشر سال .
ـ هیلنز ، جان ، شناخت اساطیر ایران ، ترجمه : ژاله آموزگار و احمد تفضلی ، نشر آویشن چشمه ، چاپ سوم 1387 با تجدید نظر.
ـ هیلنز ، جان ، شناخت اساطیر ایران ( جلد واول ) ، ترجمه : محمدحسین باجلان فرخی انتشارات اساطیر 1383.
نشریات ، مجلات ، سایت ها :
ـ اینترنت : الهه آب ، آناهیتا ، کوروش محسنی ، حضور روان درمان آب در معماری ایران.
ـ کاشانی ، محمد رضا ، پایگاه اطلاع رسانیشهرسازی و معماری.
ـ سیه پوش ، مهسا ، معمار ذهن خود باشید ، قبل از این که ذهن دیگران را معمارانه کنید و کار کنیم.
پی نوشت : نگاهی به مبانی معاماری از فرم تا مکان نوشته : پیرفون مایس ، ترجمه : دکتر سیمون آیوازیان ، ریشه ها و گرایش های نظری معماری : دکتر منصور فلامکی.
ـ درویش زاده ، مسعود ، معمار.
ـ دانشجویان شهرسازی 85 ، دانشگاه بجنورد ، گرافیک محیطی.
ـ منعام ، علیرضا ( دانشجوی دکتری معماری ، دانشگاه علم و صنعت ایران ) ، حور روان درمان آب در معماری ایرانی.
ـ منعام ، علیرضا ، فصلنامه ی علمی ـ پژوهشی هنرهای زیبا ، شماره 22 ، تابستان 1384.
ـ www.Mahtab.com ـ آب در طراحی پارک و باغ های ایرانی.
ـ www.Mahtab.com ـ آب نما کاری زباله قالب جدول بتونی.
ـ گرافیک محیطی ، اینترنت.
مقالات :
1- مجموعه مقاله های همایش بین المللی انسان و آب ، به کوشش ، ناشر : پژوهشکده مردم شناسی 13-15 ، تیرماه 1381.
2- لک پور ، سیمین ، نقش مایه های تیشتر در ظروف فلزی ساسانی ، یادنامه ی گردهمایی باستان شناسی شوش.
